بازیابی فرهنگ عامه در قلمرو مسلمانان با تأکید بر مشاهدات سفرنامه نویسان (616 تا 907 ق)

چکیده: فرهنگ به طور عام یکی از مقولات گسترده و پیچید? بشری و حاصل برخورد انسان با طبیعت و تکوین اندیشه اجتماعی است. شاخه ای از فرهنگ، فولکلور یا فرهنگ توده مردم است که بر معتقدات، آداب و رسوم، سنن، عادات، افسانه ها، ادبیات، هنرها، و معلومات قومی و اجدادی مردم عامی دلالت می کند و جزوی از شناسنامه هر قوم و ملّت و نشانگر قسمتی از اندیشه ها، آرمان ها، ارزش های فرهنگی و موازین اخلاقی آن ها، در نقاط مختلف دنیا است. موضوع فرهنگ عامه پرداختن به جنبه های سنّتی جامعه، یعنی شیوه های اعمال، رفتار، عادات و باورهای پایدار یک قوم است که در حقیقت میراث مشترک زندگی اجتماعی یک گروه از نسل های گذشته است. فرهنگ عامه ریشه در گذشته های دور دارد و برخی از آن ها بازمانده دوران نخستین زندگی بشر است. این بخش از فرهنگ جامعه که متن اصلی زندگی افراد را تشکیل می دهد، به صورت نسل به نسل منتقل می گردد و همواره در خاطره تاریخی وجود دارد. سفرنامه ها به دلیل آنکه انبوهی از داده های عینی و تجربی را در بر می گیرند، جایگاه ممتازی در شناخت ابعاد گوناگون فرهنگ مردم دارند. در جریان سنّت نگارش سفرنامه ها از سوی سیاحان و جهانگردان مسلمان و غیرمسلمان در سرزمین های اسلامی، با آثار مکتوب و ماندگاری وجود دارد که هرکدام آینه ای از وضعیت جامعه و مردم روزگار خود بوده اند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد، سفرنامه هایی است که از حمله مغول تا ظهور صفویه (616 تا 907 ق) به نگارش درآمده و اوضاع فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و اقتصادی مسلمانان در آن بازتاب یافته است. تأکید این جستار بر برخی سفرنامه های مشهور این دوران از جمله مارکوپولو، ابن بطوطه، کلاویخو و ونیزیان است که از نظر معنا و محتوا و از لحاظ ارزش و سنجش داده ها در قیاس با دیگر سفرنامه های این دوران غنی و پربار و سرشار از اطلاعات هستند. با توجه به اینکه هر یک از این جهانگردان به قصد و هدف خاصی سفر کرده اند، چشم انداز آن ها نسبت به فرهنگ عامه مسلمانان به صورت مشخصی در نوشته هایشان بازتاب یافته است. این پایان نامه بر آن است ضمن شناسایی مصادیق فرهنگ عامه در زندگی مسلمانان این دوران، به بازیابی و دسته بندی داده ها بپردازد و تا حد ممکن ابعاد گوناگون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و اقتصادی زندگی مسلمانان را در نگاه این سیاحان به تصویر درآورد. همچنین با بهره گیری از منابع جنبی به تحلیل موردی برخی عناصر فولکلور در زندگی مسلمانان بپردازد. واژه های کلیدی: فرهنگ عامه (فولکلور)، سفرنامه نویسی، عصر مغول ، عصر تیموری، مارکوپولو، ابن بطوطه، کلاویخو، ونیزیان.